کَرتیر،نماد سرکوب،کشتار و حذف دگراندیشان در ایران باستان

کَرتیر،نماد سرکوب،کشتار و حذف دگراندیشان در ایران باستان

نویسنده :دکتر توماج آریان

کَرتیر پسر کابگ (Kartir, son of Kabag)،موبد موبدان زرتشتی و وزیر بانفوذ در سلسله ساسانی بود.

کرتیر در زمان اردشیر یکم،شاپور یکم،هرمز یکم،بهرام یکم و بهرام دوم ساسانی وزیر بود و بانفوذ ترین و تاثیر گذارترین فرد در سلسله ساسانیان بود.

او عمر بسیار طولانی داشت و تاریخ تولد او را بین ۱۸۰ تا ۲۰۰ میلادی ذکر کرده اند و مرگش پس از سال ۲۹۳ میلادی بوده است.

کرتیر تنها فرد غیر پادشاهی در ایران است که سنگ نوشتهای مستقل از خودش دارد که نفوذ و جایگاه او را نشان میدهد.

او سه سنگ نوشته در نقش رجب،نقش رستم و سر مشهد دارد که در این سنگ نوشته ها به اقداماتش و کارهایی که انجام داده پرداخته است.

متن فارسی کتیبه های نقش رستم،نقش رجب و سر مشهد که کرتیر آنها را نوشت و بنا کرد را در ادامه می آورم تا تصویری شفاف از کرتیر و سرکوب های مذهبی او ببینیم.

********************************

۱ نقش رستم:

«من کرتیر، موبدان موبد، پسر کابگ، که در زمان شاهان بزرگ، اردشیر شاه، شاپور شاه، هرمز شاه، بهرام شاه و بهرام دوم شاه خدمت کرده‌ام،... آیین مزدیسنا را گسترش دادم، آتشکده‌ها بر پا ساختم، دیوان و دادگاه‌های دینی بنیاد نهادم...»

«من ادیان دروغین را سرکوب کردم؛ نسطوریان، یهودیان، مانویان، بوداییان و بی‌دینان را نابود ساختم یا از کشور راندم، و آیین زرتشتی را در سراسر شاهنشاهی گستراندم.»

«در کوه‌ها، بیابان‌ها، در دورترین نقاط پارس و دیگر سرزمین‌ها، آتش مقدس افروختم و قانون اهورایی را بنیاد نهادم. موبدان را آموزش دادم و پاداش دادم، تا مردم را به راه راستی بازگردانند.»

۲ نقش رجب:

«من کرتیر، موبدان موبد، پسر کابگ، در زمان شاهنشاهان بزرگ خدمت کرده‌ام. اردشیر، شاپور، هرمز، بهرام پسر شاپور، و اکنون بهرام شاه بزرگ پسر بهرام.

من آیین مزداپرستی را برپا ساختم، ارتقا دادم، آیین دروغین را سرکوب کردم، مردمان را از خطا به راه راستی هدایت نمودم.

آتش‌های مقدس فراوانی افروختم، موبدان را گماردم، عدالت را در میان مردم گستراندم.

شاهنشاه بزرگ بهرام، مرا بسیار ارج نهاد و فرمان داد که در سراسر کشور به نشر دین پردازم و دیوان دینی ایجاد کنم.

من شادمانم که این کارها را برای روان شاهان گذشته و بهرام شاه انجام داده‌ام، و از اهورامزدا مزد خواهم یافت.»

۳ سر مشهد

«من کرتیر، موبدان موبد، فرزند کابگ، که در زمان شاهنشاه شاپور بزرگ و شاهان پس از او خدمت کرده‌ام...، فرمان یافتم که به ایالت‌های دوردست سفر کنم، آتش‌های مقدس را بنیان نهم، و دین مزداپرستی را در سراسر ایران‌زمین گسترش دهم.»

«من به سیستان، زرنگ، کوشان، تپورستان و خراسان رفتم و آیین مزدا را آنجا گسترش دادم. مردمان آن سرزمین‌ها را از آیین‌های نادرست بازگرداندم. آتشکده‌ها ساختم، و موبدان بومی را آموزش دادم.»

*****************************

اقدامات کرتیر بسیار متنوع است و هدف از اقداماتش گسترش کامل و جامع دین زرتشتی در سیاست،فرهنگ،دین و جامعه بود و در دوران او سرکوب مذهبی و دگر اندیشان به نهایت رسید.

در دوران کرتیر مسیحیان،یهودیان،مانویان،بوداییان،براهماییان و بی دینان تحت فشار شدید قرار گرفتند کشتار زیادی ازآنان شد و بیشتر معابدشان از بین رفت و جای آن آتشکده ساخته شد.

او معمار اصلی گردآوری اوستا بود و در زمان او بخشهای مختلف اوستا جمع شد و به شکلی که امروزه میبینید درآورد.

نفوذ او به حدی رسید که در عزل و نصب مقامات و جایگاه شاهزادگان نیز دخالتهای زیادی میکرد.

کرتیر در زمان پادشاهی بهرام دوم ساسانی موبد موبدان شد که بالاترین مقام مذهبی زرتشتی بود.

در زمان کرتیر آتشکده های بسیار ساخته شد و آتشکده های قدیمی مرمت شد و تمام معابد غیر زرتشتی با زور تبدیل به آتشکده شد.

در زمان کرتیر نهاد رسمی زرتشتی دولتی شکل گرفت و قدرت یافت و تا روز آخر سلسله ساسانی نهاد حکومتی زرتشتی در تمام امور دولتی و حکومتی شرکت کرد و نقش تعیین کننده در عزل و نصب پادشاهان داشت.

کرتیر عملا دین زرتشتی را با زور به عنوان دین رسمی ایران در آورد و قوانین و دادگاهها و قاضی را به زیر مجموعه موبدان زرتشتی در آورد و قوانین کاملا بر مبنای فقه زرتشتی اجرا شد.

کرتیر با قدرت زیادی که داشت فقط روایت زرتشتی را حاکم کرد و با دیگر ادیان مبارزه خونینی را آغاز کرد که باعث از بین رفتن تنوع دینی در ایران و سرکوب دینی شد.این سرکوب بیشتر متوجه مانویان و مسیحیان بود که ادیان رو به گسترشی بودند.

کرتیر هر نوع روایت دینی به غیر از زرتشتی با شاخه اصلی را دروغ میدانست.او حتی شاخ های فرعی زرتشتی مانند زروانیه،مغان مستقل یا مهرپرستان زرتشتی،گروههای هترودوکس زرتشتی و زرتشتیان محلی و بومی شده را سرکوب کرد و دیگر اثری از آنان در تاریخ باقی نماند.

در زمان کرتیر موبد موبدان یعنی بالاترین مقام مذهبی و بالاترین مقام اجرایی یکی شد و مذهب در راس سیستم حکومتی قرار گرفت و نخستین سیستم حکومتی دینی شکل گرفت .

کرتیر ماموریت خود را الهی میدانست و خود را فرستاده اهورامزدا و دستوراتش را نتیجه دستورات اهورا مزدا میدانست و رسما دین دولتی و اتصال به منبع الهی را در حکومت بوجود آورد.

در زمان کرتیر دادگستری به چنگ موبدان زرتشتی افتاد و تمام قوانین بر اساس فقه زرتشتی تغییر یافت.

کرتیر جامعه را چند بخش تقسیم کرد و ساختار طبقاتی بسیار محکم و انعطاف ناپذیری را بوجود آورد که تا آخرین روز حکومت ساسانیان باقی ماند و منشا قیام های بسیار بزرگی در زمان حکمرانی ساسانی شد. در این سیستم طبقاتی حتی ازدواج با یک طبقه و صنف دیگر هم ممنوع شد و خانه ها و مغازه های هر طبقه و صنف بصورت جدا از هم در شهرها بود که حتی تا ۵۰ سال پیش در ایران نیز اثراتی از آن را میتوانستیم ببینیم.در بازارهای قدیم راسته کفاشها،بزاز ها و....وجود داشت که فقط در یک راسته همه متمرکز بودند و در بازارهای دیگر فعالیت نداشتند.

به وجود آمدن ادیان جدید در دوران پادشاهی سلسله ساسانی علی الخصوص بعد از وزارت کرتیر نتیجه فشار مذهبی و پیاده شدن سلسله مراتب طبقاتی بر جامعه ایران بود که دین مانوی را بوجود آورد و بعدها آیین مزدکی را ،و آیین مسیحیت محبوبیت فراوانی در دوران ساسانیان پیدا کرد و در تمام دوران بعد از کرتیر این ادیان سرکوب شدند و کشتار زیادی در زمینه مذهبی در ایران جریان داشت.سه نمونه بزرگ کشتارهای مذهبی در دوران ساسانی وجود دارد که دو نمونه آن دردوران وزارت کرتیر بود.کشتار مانی و مانویان و کشتار مسیحیان.و بعدها در زمان قباد و انوشیروان کشتار مزدکیان و قتل عام گسترده آنان در سراسر ایران.

اصولا بوجود آمدن ادیان جدید نتیجه فشار مذهبی شدید و سلسله مراتب طبقاتی و تبعیض است که در این مورد ساسانیان نمونه واقعی آن است.در دوران ساسانیان دو پیامبر و دین جدید در ایران بوجود آمد و مسیحیت هم تا شرقی ترین نقاط ایران در مرز چین نفوذ کرد.ما در هیچ دوره ای در ایران شاهد پدید آمدن پیامبران جدید و ادیان تازه نبودیم.نمونه بعدی آن سلسله ناکارمد قاجار است که دین بهایی در آن ظهور کرد.دین جدید و فرقه های عرفانی و دراویش در ایران در اثر بن بست حاصل میشود که نمونه ساسانی آن یک نمونه کامل و ثابت شده تاریخی است.

تمام پادشاهان ساسانی بعد از دوره وزارت کرتیر با نفوذ موبدان زرتشتی در حکومت مشکل داشتند و این مساله موجب کشتن جانشینان پادشاه و نفوذ در انتخاب جانشین بعدی میشد و کودتاهای متعدد در درون سلسله ساسانی را موجب شد و همین امر نیز منجر به سقوط سلسله ساسانی گردید‌

نمونه بارز آن قباد یکم پادشاه ساسانی بود که دو بار موبدان در پایتخت بر علیه او کودتا کردند.

قباد یکم حتی برای تثبیت جانشین خود خسرو انوشیروان متوسل به امپراتور بیزانس(روم شرقی)ژوستین یکم شد و از آنها خواست جانشین پسرش را تضمین کنند که این مساله نشان از بحران در حکومت و نفوذ موبدان زرتشتی در حکومت و جامعه ایران داشت.

بعد از قباد نیز خسرو انوشیروان همه مزدکیان را برای جلب نظر موبدان زرتشتی قتل و عام کرد و مزدک را زنده زنده سوزاند و تمام مزدکیان بصورت عمومی سنگسار یا آتش زده یا زنده بگور شدند.

کشتار مزدکیان یک نمونه بزرگ در تاریخ جهان در مورد ‌کشتارهای همگانی بر اساس عقیده محسوب میشود.

بر خلاف برداشت های روادارانه در ایران باستان ،ما در سلسله ساسانی هیچ اثری از رواداری مذهبی نمیبینیم و حاکم بی چون چرای دینی در ایران ،دین زرتشتی است.

در دوران کرتیر مفهوم پادشاه مشروع بوجود آمد یعنی پادشاهی که از نظر دین زرتشت تایید شده است و مشروعیت الهی و زمینی خود را از دین میگیرد.

مفهوم بعدی که در دوره کرتیر رواج یافت عدالت دینی بود که منجر به ایجاد دادگاههای مذهبی و اجرای قوانین دینی توسط قاضی ها که موبد بودند شد.

نتیجه گیری:

بر خلاف تصور رایج از ایران باستان و ساسانیان به عنوان جامعه ای روادار ،شواهد تاریخی از جمله سنگ نوشته های کرتیر وزیر مقتدر ساسانی گویای واقیتی دیگر است:حکومتی دین محور،سرکوی گر و بر آمده از ایدئولوژی دینی تمامیت خواه.

کرتیر نه تنها آغازگر دوران سلطه دین بر سیاست در ایران بود ،بلکه سنگ بنای نظامی را نهاد که تنوع دینی ،آزادی اعتقاد و عدالت اجتماعی را قربانی یک دستی مذهبی کرد.

منابع:

1. Boyce, Mary. Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices. Routledge, 1979.

2. Pourshariati, Parvaneh. Decline and Fall of the Sasanian Empire. I.B. Tauris, 2008.

3. Zaehner, R. C. The Dawn and Twilight of Zoroastrianism. Phoenix, 1992.

4. Wiesehöfer, Josef. Ancient Persia. I.B. Tauris, 1996.

5. (History of the Wars). ترجمه انگلیسی: H.B. Dewing. Harvard University Press, Loeb Classical Library، 1914–1940.

     

۱.پروکوپیوس. تاریخ جنگ‌ها. ترجمه فارسیفصل‌های 11 و 23 برای ماجرای قباد، خسرو و سرکوب مزدکیان.

۲. کریستن‌سن، آرتور. ایران در زمان ساسانیان. ترجمه رشید یاسمی. تهران: انتشارات زوار.

۳. طبری، محمد بن جریر. تاریخ الرسل و الملوک. ترجمه ابوالقاسم پاینده. 

۴. مادیان هزار دادستان (ماتیکان هزار داتستان). ترجمه بهمن سرکاراتی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، چاپ نخست، ۱۳۵۶.

#توماج_آریان

#دکتر_توماج_آریان

#کرتیر_وزیر_ساسانی

#کرتیر_نماد_سرکوب

#کرتیر_نماد_کشتار

tomaj_arian#

dr_tomaj_arian#

kartir_sassanid_minister#

kartir_repression_symbol#

kartir_slaughter_symbol#